Πριν διαλέξεις ποιον δρόμο θα ακολουθήσεις, επίλεξε τα κριτήρια με τα οποία θα εξετάσεις τους υποψήφιους δρόμους.

Στις τελευταίες μου διακοπές πρωτοσυνάντησα μια κοπέλα που δεν ήξερα σε τι πιστεύει και της έθεσα την ερώτηση: “με ποια κριτήρια θα διάλεγες ανάμεσα στις υπάρχουσες κοσμοθεωρίες / θεωρίες πίστης;”. Πρόκειται για μια δύσκολη ερώτηση που δεν την έχω συναντήσει σε όσα debate και αν έχω παρακολουθήσει, και δυστυχώς ποτέ δεν έχω ξανασυναντήσει σε δικές μου συζητήσεις. Αυτό ίσως γιατί συνήθως τα κριτήρια θέτονται από πριν, από διοργανωτές των debate, ενώ στην καθημερινότητα συνήθως είμαστε ιδιαίτερα πορωμένοι / φανατισμένοι, που δεν θα κάτσουμε να ορίσουμε τα κριτήρια, αλλά θα συζητήσουμε πάνω μόνο σε αυτά που νιώθουμε πιο άνετοι και έτοιμοι να απαντήσουμε.

Όμως, κάποια στιγμή στη ζωή μας χρειάζεται όλοι μας να μορφώσουμε κριτήρια, όσο πιο αντικειμενικά γίνεται, προκειμένου να επιλέξουμε τη θρησκεία μας, το δόγμα μας, την κοσμοθεωρία μας, τι είναι αυτό που δίνει νόημα στη ζωή μας. Είτε αυτό είναι μια θρησκεία, μια θεωρία, είτε μια αξιακή-ηθική ή και αθεΐα.

Παρακάτω δίνω πέντε κριτήρια που εγώ προτείνω, και ελπίζω να γίνουν μια αρχή για να καθιερωθούν τα δικά σας, αλλά και για να βελτιώσω τα δικά μου μέσα από τα σχόλιά σας.

1. εσωτερική συνέπεια: σε κάθε θεωρία υπάρχει συνήθως μια στίβα από κείμενα που την περιγράφουν. Όσο λοιπόν το χρονικό πλαίσιο, η πολιτισμική ταυτότητα και οι ιστορικές συνθήκες, κάτω από τις οποίες γράφτηκαν τα κείμενα αυτά, απλώνονται στον χρόνο, τόσο πιο δύσκολο θα είναι, λογικά, τα κείμενα να ζωγραφίζουν την ίδια πρόταση. Παραμένει η πρόταση απαράλλαχτη μέσα στον χρόνο και στον χώρο;

π.χ. η Αγία Γραφή γράφτηκε από περίπου 40 διαφορετικούς συγγραφείς σε διάστημα περίπου 1,5 χιλιάδων χρόνων, σε καιρούς εξορίας, θεοκρατίας, βασιλείας, σκλαβιάς, πολέμου, ειρήνης, έρωτα, απόγνωσης, μετάνοιας, σύγχυσης ταυτότητας, καθαρισμού ταυτότητας και διωγμών της pax Romana εποχής. Από την άλλη, το Κοράνι γράφτηκε σχεδόν στιγμιαία από έναν συγγραφέα.
Ποιος ο βαθμός συνοχής των ιερών βιβλίων; αλλάζει το νόημα της ζωής; αλλάζει ο τρόπος σωτηρίας και ο σκοπός ύπαρξης του κόσμου και του ανθρώπου;

2. ιστορική αξιοπιστία: συνήθως τα κείμενα αυτά γράφονται συνδεδεμένα με ιστορικά δρώμενα. Χρειάζονται, λοιπόν, ανεξάρτητες πηγές που να επιβεβαιώνουν τα ιστορικά δρώμενα, που περιγράφονται από τα κείμενα αυτά, προκειμένου να μην πέσουμε σε πλαστογραφία και μυθοπλασία. Υπάρχουν ιστορικές πηγές που να επιβεβαιώνουν τις ιστορικές αναφορές των κειμένων; Υπάρχουν ιστορικές πηγές που καταρρίπτουν τα κείμενα;

3. έκφραση των πιστών: Κάθε θεωρία που υπάρχει εκεί έξω έχει δύο ειδών ακολούθους: τους δήθεν και τους αληθινούς. Βρίσκοντας τους πιο γνήσιους εκφραστές, τους πιο ριζοσπαστικούς, τους πιο κοντινούς στην αρχική ιδέα, κάποιος μπορεί να καταλάβει τι σημαίνει η ίδια η πρόταση. Δείχνει όντως μια ζωντάνια; Δείχνει π.χ. αγάπη ή μισαλλοδοξία; ανωτερότητα ή ανωτερικότητα; επιοίκεια ή εξαναγκασμό; Οι ριζοσπαστικές ομάδες ακολούθων της κάθε θεωρίας δείχνουν μια ζωή που βγάζει νόημα μέσα στο σύμπαν;

4. μελλοντολογικοί έλεγχοι: Δυστυχώς οι αθεϊκές θεωρίες δεν προσφέρουν (εξ ορισμού) αυτό το κριτήριο. Οι υπόλοιπες όμως, αν όντως προέρχονται από κάποιο υπερβατικό ον, για την απόδειξη της ίδιας της υπερβατικότητας, το υπερβατικό (θεϊκό) ον θα ήθελε να δείξει ότι ξέρει (ή ελέγχει) το μέλλον. Υπάρχουν κείμενα που προλέγουν με ιστορική ακρίβεια το μέλλον; Υπάρχουν κείμενα που αποτυγχάνουν με ιστορική ακρίβεια να προλέγουν το μέλλον;

5. ανθρωπολογία και θεολογία: Κάθε κοσμοθεωρία οφείλει να περιγράψει με ακρίβεια τι είναι ο άνθρωπος, ποια η θέση του στη φύση και στο κοινωνικό σύνολο και τι είναι αυτό που τον κάνει να κάνει το καλό και το κακό, καθώς και πώς μπορεί να γίνει(?) καλύτερος ακολουθώντας τον εκάστοτε δρόμο. Αντίστοιχα, αν αυτή η θεωρία περιέχει την έννοια Θεός, χρειάζεται να εξηγήσει τη φύση του, τον χαρακτήρα του και τη σχέση του με τον άνθρωπο. Η θεωρία εξηγεί ικανοποιητικά (και χωρίς αντιφάσεις) τη φύση του ανθρώπου, της αμαρτίας και του Θεού;

Και κάτι τελευταίο… αιτία και αφορμή: τι ώθησε στον σχηματισμό αυτής της θεωρίας; π.χ. στο Ισλάμ η θεώρηση πως η αξιοπιστία της Βίβλου μειώθηκε με τον χρόνο. Βεβαιώνεται αυτό με ιστορικές αποδείξεις; είναι πιο αξιόπιστο το Κοράνι από τη Βίβλο; ή στον χριστιανισμό, ο Ιησούς θεώρησε πως είναι ο Χριστός – ο Μεσσίας. Υπάρχουν αποδείξεις για αυτό; αντίστοιχα σε Βούδα – Ινδουισμό, Αθεΐα – εκκλησιοκρατία, Ρωμαϊκό πάνθεον – δωδεκάθεο κλπ.