Μια επανάληψη του διάσημου πειράματος του 1971 που εξακολουθεί να είναι εξίσου επίκαιρο.

Το Πείραμα της Φυλακής του πανεπιστημίου Στάνφορντ είναι μια δραστική, αλλά όχι ικανοποιητική δραματοποιημένη εξιστόρηση γεγονότων του διάσημου “πειράματος” του 1971 στο οποίο ο καθηγητής ψυχολογίας Φίλιπ Ζιμπάρντο μετέτρεψε ένα κτίριο του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ σε μια τεχνητή φυλακή και επέλεξε ως πειραματόζωα φοιτητές να παίξουν τους ρόλους των φυλακισμένων και των δεσμοφυλάκων.

Το Πείραμα της Φυλακής του πανεπιστημίου Στάνφορντ Φωτό: IFC Films

Έβαλα τη λέξη “πείραμα” σε εισαγωγικά επειδή, ως συνάδελφος του Ζιμπάρντο που υποδεικνύεται στην ταινία, η άσκηση είναι περισσότερο μια προσομοίωση παρά ένα επιστημονικό πείραμα. Δεν υπάρχει ομάδα ελέγχου ή μεταβλητή. Οι κανόνες που διέπουν τη μελέτη, σαν να μην επιτρέπεται κάποια στόχευση, γρήγορα εγκαταλείπονται. Ο Ζιμπάρντο ο ίδιος συμμετέχει αντί να παρατηρεί, σπρώχνοντας τα υποκείμενα που αντιστοιχούν στους ρόλους των δεσμοφυλάκων να πάρουν τον έλεγχο. Όταν ένας συμμετέχων ζητά να δει ένα γιατρό τον επιστρέφει στο πείραμα και λέει ότι οι κρατούμενοι δεν αφήνονται με αναστολή επειδή έχουν στομαχόπονους.

Το πείραμα του Ζιμπάρντο συχνά συζητιέται σε μαθήματα ψυχολογίας και εγχειρίδια. Ακόμα κι αν δεν είναι καλή επιστήμη, είναι ένα ισχυρό παράδειγμα δια βίου ανεπίσημων ψευδο-αποδείξεων για οποιονδήποτε δεν πείθεται από τις επιδείξεις του Στάνλει Μίλγκραμ ότι όλοι συμμορφωνόμαστε στις συνθήκες και υπακούμε στην εξουσία περισσότερο από ό,τι νομίζουμε.

Και αν η ταινία είναι ακριβής, δυσκολεύομαι να καταλάβω γιατί ο Ζιμπάρντο δεν φυλακίστηκε κι ο ίδιος. Σίγουρα αν ένας φοιτητής που συμμετέχει στην τάξη μου επιτεθεί σε έναν άλλον φοιτητή και εγώ το εγκρίνω, δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι δεν θα έπρεπε τουλάχιστον να απολυθώ. Όταν η νεαρή συνάδελφός του αντιμετωπίζει τον “Φιλ” με την εκτίμησή της ότι το πείραμα είναι ανήθικο, υποτίθεται ότι είναι κάποιου είδους δυσάρεστη συνειδητοποίηση. Ίσως να ήταν. . .το 1971.

Αλλά μετά το Αμπού Γκράιμπ, μετά το Taxi to the Dark Side, μπορεί κάποιος από εμάς πραγματικά να πει ότι είμαστε έκπληκτοι από οποιοδήποτε από αυτά;

(Παρένθεση: αν η ταινία αναφέρει ότι η μελέτη του Ζιμπάρντο χρηματοδοτήθηκε από το Γραφείο Ναυτικών Ερευνών, μου διαφεύγει. Σίγουρα δεν στέκεται σε αυτό το γεγονός, ούτε στα ανησυχητικά ερωτήματα που ενδέχεται να προκύπτουν από αυτό.)

Η ταινία παρακωλύεται, δυστυχώς, από την πολύ-σφιχτή εστίασή της στους συμμετέχοντες. Μας λέει τι συμβαίνει, αλλά αρνείται να δώσει πολλή τροφή για σκέψη σε ό,τι αυτό συνεπάγεται, ή τι διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε από αυτό. Ένας Αφροαμερικανός παρατηρητής ενδίδει στο θυμό όταν ένα υποκείμενο στο οποίο του ανατίθεται ο ρόλος του φυλακισμένου ισχυρίζεται ότι “δεν ξέρει πως εκεί.” Μαθαίνουμε ότι ο άντρας έκανε δεκαπέντε χρόνια στο Σαν Κουέντιν, και η βαρβαρότητα αυτής της εμπειρίας τον έχει σκληρύνει απέναντι σε όσους έχουν μόλις μυηθεί στους άδικους τρόπους πάνω στους οποίους έχει δομηθεί ο κόσμος. Ένας παρατηρητής (ένας ιερέας ή προσποιείται ότι είναι τέτοιος) αποφαίνεται ότι το πείραμα θα μπορούσε απλώς να “διδάξει αυτά τα αγόρια των προνομίων τι εστί η φυλακή.”

‘Το Πείραμα της Φυλακής του πανεπιστημίου Στάνφορντ’ Φωτό: IFC Films

Κάθε φορά που κάποιος στην ταινία καθρεφτίζεται στη μελέτη, αναπτερώνεται το ενδιαφέρον μου. Αυτές τις στιγμές η ταινία ακούγεται πιο νηφάλια και σημαντική που στην τελική αποδεικνύεται ότι είναι. Αλλά τέτοιες παρατηρήσεις αποδεικνύονται ότι είναι προσαρτήματα, αντί πλήρως ανεπτυγμένα θέματα, και ακολούθως μέσα από αυτά απορρίπτεται χάριν μιας άλλης ψυχολογικής σύγκρουσης μεταξύ υποκειμένων που παίζουν τους δεσμοφύλακες και των όλο και περισσότερο φοβισμένων θυμάτων τους.

Αυτά είναι ομολογουμένως όλα εξαιρετικά, αλλά αρχίζουν να θολώνουν μαζί—όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με άλλες ταινίες, όπως το Brubaker, Ο Πεταλούδας, 12 Χρόνια Σκλάβος, Ο Ελαφοκυνηγός, και, φυσικά, το Ο Μεγάλος Δραπέτης. Όταν οι άνθρωποι έχουν απόλυτη εξουσία πάνω σε άλλους ανθρώπους, περιορισμοί και επιφυλάξεις σχετικά με την κατάχρηση γρήγορα γίνονται καπνός. Οι άνθρωποι κάνουν πράγματα υπό τη φύση της εξουσίας που δεν θα πίστευαν ότι είναι ικανοί σε άλλες περιπτώσεις.

Αν η ταινία είναι ένα μίλι πλάτος και μια ίντσα βάθος, θα παραδεχτώ ότι κάθε μίλι αυτής της ίντσας είναι απόλυτα εκτελεσμένο. Οι συγκρούσεις μεταξύ των υποκειμένων δεσμοφυλάκων και των φυλακισμένων είναι πραγματικά καθηλωτικές. Το Πείραμα της Φυλακής του πανεπιστημίου Στάνφορντ θα μπορούσε εύκολα να είναι μια από εκείνες τις ταινίες (όπως το Taps ή το School Ties) που θα αναπολούμε δέκα χρόνια μετά και θα χαζεύουμε τον αριθμό των μελλοντικών αστέρων που συγκεντρώνονται. Ο Τάι Σέρινταν, τόσο καλός στο Joe και το Ένα Καλοκαίρι που σε κάνει σχεδόν να ξεχνάς ότι έκανε το ντεμπούτο του στο Δέντρο της Ζωής, συνεχίζει να εντυπωσιάζει με κάθε νέα πρόκληση. Η Εζρα Μίλερ επιβεβαιώνει τις επιτυχημένες ερμηνίες της στα Πλεονεκτήματα του να Είσαι στο Περιθώριο (και στο όχι ακόμη ευρέως προβεβλημένο Μαντάμ Μποβαρί) με μια λεπτή ερμηνία ως ένα από τα πρώτα θέματα που αναλύονται. Παρά τη μονότονη αφήγηση, οι ερμηνευτές επενδύουν τους χαρακτήρες τους με μικρά κομματάκια ανθρωπιάς που τους βοηθούν να ξεχωρίσουν ο ένας από τον άλλον.

Οι χαρακτήρες επανειλημμένα λένε κατά τη διάρκεια Του Πειράματος της Φυλακής του πανεπιστημίου Στάνφορντ ότι τα αποτελέσματα είναι σημαντικά. Κανένας από αυτούς δεν λέει ποτέ γιατί, ακριβώς: απλώς υποθέτονται. Αυτή η καταδίκη προσδίδει στην ταινία έναν αέρα βαρύτητας, και δίχως αυτό, η ταινία θα μπορούσε να προσγειωθεί στη λάθος πλευρά της γραμμής που χωρίζει την τεκμηρίωση από την εκμετάλλευση. Κάθε φορά που βλέπω μια ταινία για ιστορικούς ανθρώπους που υπέφεραν, προσπαθώ να φανταστώ—ειδικά αν είναι ακόμα ζωντανοί—πώς θα ένιωθα εγώ αν καθόντουσαν δίπλα μου ενώ εγώ καταναλώνω τον πόνο τους για τη διασκέδαση ή τη διαφώτισή μου.

‘Το Πείραμα της Φυλακής του πανεπιστημίου Στάνφορντ’ Φωτό: Steve Dietls / IFC Films

Νομίζω ότι αν ήμουν εγώ, θα ήθελα απλώς οι άνθρωποι να διαβάσουν γι’ αυτό στα βιβλία ψυχολογίας τους αντί να ξαναζήσουν την εμπειρία σε όλο το οδυνηρό της μεγαλείο. Σίγουρα ξέρω ότι θα ήμουν απογοητευμένος από το συμπιεσμένο και φαινομενικά απρόθυμο κόντα.

Αλλά και πάλι, πιθανώς θα ήμουνα ανήσυχος να πω σε μια νέα γενιά ακροατών τι έκανε ο Δρ. Φιλ Ζιμπάρντο σε μένα. Και αν ζούσα σε μια χώρα όπου αντιπροσώπευε το τέσσερα τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού αλλά πάνω από το είκοσι τοις εκατό των φυλακισμένων του, θα μπορούσα να σκεφτώ μια περιοδική υπενθύμιση των ψυχολογικών και πνευματικών κόστων αυτής της εμπειρίας που θα μπορούσε να είναι αναγκαία.

Πηγή